Τα βλάχικα , αρμάνικα και ρεμένικα, είναι μια νεολατινική αυτόνομη γλώσσα και μαζί με τα μογλενίτικα,τα ιστρορουμάνικα και τα δακορουμάνικα (ρουμάνικα) είναι απόγονος της λαϊκής λατινικής που μιλιόταν στα βαλκάνια.
(λίμπα αρμενεάσκε,αρμενέστι ή βλαχέστι- limba armãneascã, armãneshce, armãneashti, ή vlaçesti,limba remeneasca, remeneshti)
Ο αριθμός των ομιλητών υπολογίζεται από 120 μέχρι 300 χιλιάδες,ανάλογα την πηγή.Τα βλάχικα μιλιούνται στην Ελλάδα,την Αλβανία,τη Βόρεια Μακεδονία,τη Βουλγαρία,τη Σερβία,τη Ρουμανία και από απόδημους βλάχους του εξωτερικού.
Οι όροι Βλάχος,βλάχικα, βλαχική είναι εξώνυμα. Οι ίδιοι οι Βλάχοι χρησιμοποιούν τους όρους Αρμάνος, Ρεμένος (Armãnji, Rrãmãnji) και αρμάνικα,ρεμένικα (armãneashti, remeneshti) για τη γλώσσα.
Η γλώσσα αυτή στην Ελλάδα βρίσκεται σε υποχώρηση και υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισής της.
 |
| περιοχές που μιλιούνται τα αρμάνικα, ρεμένικα (πορτοκαλί) και τα μογλενίτικα (μωβ) |
βλάχικες διάλεκτοι και γεωγραφική εξάπλωση
Εννιαία βλάχικη γλώσσα δεν υπάρχει.Τα βλάχικα χωρίζονται σε πολλές διακριτές διαλέκτους ανάλογα με τον τόπο που προέρχονται, όπως γραμουστιανά (στο Γράμμο) ,φαρσερότικα (αρβαντοβλάχικα), διάλεκτο του Κρουσέβου κτλ .
Ο Γερμανός βαλκανιολόγος ακαδημαϊκός ,ο οποίος σημειωτέον μιλάει πέντε γλώσσες συμπεριλαμβανομένης και της βλαχικής,τα κατατάσσει σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
Τα αρμάνικα στην Πίνδο και το Γράμμο και τα ρεμένικα στη Μουζακιά και το Φρασέρι της Αλβανίας, καθώς και στην Παλαιομάνινα Αιτωλοακαρνανίας.
Ένας άλλος διαχωρισμός που μπορεί να γίνει είναι σε βόρειες και νότιες διαλέκτους.Οι νότιες χαρακτηρίζονται κυρίως από τα φαινόμενα της κώφωσης και της συγκοπής,χαρακτηριστικά και των βορειοελλαδίτικων ελληνικών ιδιωμάτων.
Η γεωγραφική περιοχή που μιλιούνται τα βλάχικα είναι κυρίως η Ήπειρος και η δυτική Μακεδονία,η Βόρεια Ήπειρος μέχρι το Δυρράχιο,το Μοναστήρι,τα Σκόπια,το Κρούσεβο και το Στιπ.
Μέγαλες κοινότητες ομιλητών της βλαχικής βρίσκονται και στη Βουλγαρία,τη Σερβία και τη Ρουμανία.Ο κύριως όγκος των αρμάνων (βλάχων) βρίσκεται στην Ελλάδα.
Αναφορές στη βλαχική.
Η φράση σημαίνει 'γύρνα ,γύρνα αδερφέ'.Κάποιος πιθανώς αρμάνος οδηγούσε το κάρο και ο αδερφός του είδε ότι άρχισε να γέρνει από το βάρος και του φώναξε να στρίψει.
Το παλαιότερο δείγμα βλάχικης γραφής είναι σε μία εικόνα του 1731 από τη Μουζακιά της Αλβανίας ,που ανακαλύφθηκε το 1950.Η Εικόνα δείχνει την Παναγιά τη Βρεφοκρατούσα και από κάτω γράφει στα βλάχικα τη φράση:
Βίργιρε Μούμα-λ τουμνεζί ώρε τρέ νόϊ πεκετόσσλοιι.
Παρθένος η μητέρα του Θεού δεήσου και για εμάς τους αμαρτωλούς.
 |
| Η εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας από τη Μουζακιά της Αλβανίας (1731 |
Στην περιοχή του Κρούσεβου στη Βόρεια Μακεδονία η βλαχική γλώσσα έχει αναγνωριστεί ως μια από τις δύο επίσημες της περιοχής μαζί με τη σλαβομακεδονική και μάλιστα έχει τυποποιηθεί και το αλφάβητο με βάση το λατινικό μετά το συνέδριο του Κρουσέβου.
Οι βλάχοι των Σκοπίων έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιήσουν τη βλαχική γλώσσα ακόμη και στα δικαστήρια.
Εκεί η γλώσσα βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση ,μιλιέται σε καθημερινή βάση και έχουν εκδοθεί πολλά βιβλία σ'αυτή.Στην Ελλάδα και τις άλλες βαλκανικές χώρες τα βλάχικα βρίσκονται σε σημαντική υποχώρηση και υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισής τους.
Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη.
Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη.
Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης (1754-1825) υπήρξε γνωστός Βλάχος λόγιος από την Μοσχόπολη, μαθητής του Θεόδωρου Καβαλιώτη, καθηγητή και διευθυντή της Νέας Ακαδημίας Μοσχοπόλεως. Ο Δανιήλ υπήρξε ιδιαίτερα γνωστός ως λόγιος καθώς ήταν ο πρώτος που συνέγραψε τετράγλωσσο λεξικό (ελληνικό, βουλγαρικό, βλάχικο και αλβανικό) το 1794.
Όλες οι βαλκανικές νεολατινικές γλώσσες μοιράζονται μεταξύ τους κοινά χαρακτηριστικά, στη μορφολογία,το συντακτικό και έχουν μεγάλο κοινό λεξιλόγιο που κληρονόμησαν από τα λατινικά.
Μια βασική διαφορά τους βρίσκεται στο γλωσσικό υπόστρωμα,επίστρωμα και αντίστρωμα (adstratum) το οποίο έχει η κάθε γλώσσα.
Δηλαδή τα ρουμάνικα επηρεάστηκαν κυρίως από τα σλάβικα και γι'αυτό έχουν ένα μεγάλο αριθμό δάνειων σλαβικών λέξεων.Στη σύγχρονη εποχή τα γαλλικά αποτέλεσαν την κύρια πηγή δανεισμού λέξεων στα ρουμανικά.
Επίσης στα ρουμάνικα υπάρχει ένα λεξιλόγιο εκατό περίπου λέξεων από μια παλαιοβαλκανική γλώσσα που πιθανολογείται ότι είναι η δακική. Αυτές οι λέξεις υπάρχουν κοινές και αλβανικά.
Αντίθετα τα βλάχικα επηρεάστηκαν πάρα πολύ από τα ελληνικά με τα οποία ήταν σε στενή επαφή καθ'όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της.
Τα βλάχικα όχι μόνο δανείστηκαν ελληνικές λέξεις αλλά δημιούργησαν και νεολογισμούς με αυτές τις λέξεις. Μία άλλη βασική διαφορά βρίσκεται στην παντελή απουσία απαρεμφάτων στα βλάχικα (όπως και στα νέα ελληνικά),αντίθετα με τα ρουμάνικα,γεγονός που οπωσδήποτε τα τοποθετεί στο νότιο μέρος των βαλκανίων.
Τα βλάχικα όχι μόνο δανείστηκαν ελληνικές λέξεις αλλά δημιούργησαν και νεολογισμούς με αυτές τις λέξεις. Μία άλλη βασική διαφορά βρίσκεται στην παντελή απουσία απαρεμφάτων στα βλάχικα (όπως και στα νέα ελληνικά),αντίθετα με τα ρουμάνικα,γεγονός που οπωσδήποτε τα τοποθετεί στο νότιο μέρος των βαλκανίων.
Το απαρέμφατο στα βλάχικα αποδίδεται με περιφραστικούς τύπους.Τα ελληνικά εκτός από το λεξιλόγιο επηρέασαν τα βλάχικα και στη φωνολογία δίνοντας τους φθόγγους δ,γ,θ οι οποίοι απαντώνται και στα αλβανικά αλλά όχι στα ρουμάνικα.
Χαρακτηριστικά σάτεμ σε μια γλώσσα κέντουμ.
Από την άλλη αυτό ίσως και να οφείλεται στο σλαβικό επίστρωμα στις βαλκανικές γλώσσες μετά την εισβολλή των Σλάβων.Τα βλάχικα αριθμητικά από το 11-20 σχηματίζονται όπως στα σλάβικα.Το έντεκα είναι unspre ή unsprezece που στην κυριολεξία θα πει ´ένα πάνω στο δέκα'.Αυτός ο τρόπος σχηματισμού του αριθμητικού θυμίζει καθαρά τον σλαβικό τρόπο.Π.χ. το έντεκα στα ρώσικα είναι одиннадцать (αντίνατσατ') ή один-над-цать (ένα-πάνω στο-δέκα).Κάτι τέτοιο δεν παρατηρείται στις δυτικές ρωμανικές γλώσσες.
βλαχικό αλφάβητο
Για τη γραφή των βλαχικών χρησιμοποιούνται δύο αλφάβητα,είτε το ελληνικό είτε το λατινικό.Τα πρώτα γραπτά αρμάνικα (βλάχικα) κείμενα είναι γραμμένα στο ελληνικό αλφάβητο και χρονολογούνται στο 18ο αιώνα μ.Χ.
Χαρακτηριστικά σάτεμ σε μια γλώσσα κέντουμ.
Ενώ η βλαχική είναι μια γλώσσα κέντουμ όπως και η μητρική της τα λατινικά ,στο λεξιλόγιό της παρατηρούνται χαρακτηριστικά σάτεμ.
Για παράδειγμα η λέξη εκατό στα βλάχικα είναι suta ενώ στα λατινικά είναι centum.Αυτό ίσως να είναι υπόστρωμα μιας παλαιοβαλκανικής γλώσσας στη βλαχική.Επίσης αυτό πιθανώς να οφείλεται σε σλαβικό επίστρωμα μετά την κάθοδο των Σλάβων.
Η αρχαία μακεδονική πιθανολογείται ότι ήταν κέντουμ όπως τα αρχαία ελληνικά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ρουμάνικα τα οποία έχουν ένα υπόστρωμα λέξεων μάλλον από τη δακική γλώσσα ,επίσης σάτεμ.
Από την άλλη αυτό ίσως και να οφείλεται στο σλαβικό επίστρωμα στις βαλκανικές γλώσσες μετά την εισβολλή των Σλάβων.Τα βλάχικα αριθμητικά από το 11-20 σχηματίζονται όπως στα σλάβικα.Το έντεκα είναι unspre ή unsprezece που στην κυριολεξία θα πει ´ένα πάνω στο δέκα'.Αυτός ο τρόπος σχηματισμού του αριθμητικού θυμίζει καθαρά τον σλαβικό τρόπο.Π.χ. το έντεκα στα ρώσικα είναι одиннадцать (αντίνατσατ') ή один-над-цать (ένα-πάνω στο-δέκα).Κάτι τέτοιο δεν παρατηρείται στις δυτικές ρωμανικές γλώσσες.
βλαχικό αλφάβητο
Για τη γραφή των βλαχικών χρησιμοποιούνται δύο αλφάβητα,είτε το ελληνικό είτε το λατινικό.Τα πρώτα γραπτά αρμάνικα (βλάχικα) κείμενα είναι γραμμένα στο ελληνικό αλφάβητο και χρονολογούνται στο 18ο αιώνα μ.Χ.
Γράφτηκαν στη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου.Αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται και το λατινικό.Στο Κρούσεβο έχει τυποποιηθεί και χρησιμοποιείται ένα βλάχικο αλφάβητο με βάση το λατινικό.
λατινικό βλαχικό αλφάβητο όπως τυποποιήθηκε στο Κρούσεβο
Βλάχικο λεξιλόγιο και φράσεις.
μίνι-μίνε-ιο=εγώ (ανάλογα με τη διάλεκτο)
τίνι=εσύ
τσι=τί
μίνι έσκου-ιο χίου=εγώ είμαι
ιο έσκου αρμέν=είμαι βλάχος
-τσι αντάρι'=τί κάνεις;
-γκίνι=κάλα.
ιου=πού
ιουβά=πουθενά
κούμ τι ακλιάμε;=πώς σε λένε;
-κούμ χίι;=πώς είσαι;
-γκίνι=καλά
δείτε και ακούστε το βίντεο για να πάρετε μια ιδέα πώς ακούγονται τα βλάχικα
λεξιλόγιο σχετικό με το βίντεο
ρεμενέστι,αρμενέστι=στα βλάχικα
άπε=νερό
άπα=το νερό
αλάσου=άστο
ακό=εκεί
γκούρε=στόμα
ντούτι=πήγαινε
μένα=το χέρι
μένι=τα χέρια
ιάρμπε=χορτάρι
μπάντι=κάτω
τσί έστι ατσιά;=τί είναι εκεί
νού μπάγκε μένα νουν τόρα=μην βάζεις το χέρι μέσα τώρα.
μπούνε=καλό
νού μπάγκε νγκούρε=μην το βάζεις στο στόμα
-μπούνε! καλό!
-Νού μπούνε τας ου μπέμ. Δεν είναι καλό για να το πιούμε.
νου νγκούρε! όχι στο στόμα!
σκόλε σ φουτζίμ=σήκω να φύγουμε
φούτζ=φύγε
ίμνα=περπάτα
λατινικό βλαχικό αλφάβητο όπως τυποποιήθηκε στο Κρούσεβο
A, Ã, B, C, D, Dh, Dz, E, F, G, H, I, J, K, L, Lj, M, N, Nj, O, P, Q, R, S, Sh, T, Th,, Ts, U, V, W, X, Y, Z
Βλάχικο λεξιλόγιο και φράσεις.
μίνι-μίνε-ιο=εγώ (ανάλογα με τη διάλεκτο)
τίνι=εσύ
τσι=τί
μίνι έσκου-ιο χίου=εγώ είμαι
ιο έσκου αρμέν=είμαι βλάχος
-τσι αντάρι'=τί κάνεις;
-γκίνι=κάλα.
ιου=πού
ιουβά=πουθενά
κούμ τι ακλιάμε;=πώς σε λένε;
-κούμ χίι;=πώς είσαι;
-γκίνι=καλά
δείτε και ακούστε το βίντεο για να πάρετε μια ιδέα πώς ακούγονται τα βλάχικα
λεξιλόγιο σχετικό με το βίντεο
ρεμενέστι,αρμενέστι=στα βλάχικα
άπε=νερό
άπα=το νερό
αλάσου=άστο
ακό=εκεί
γκούρε=στόμα
ντούτι=πήγαινε
μένα=το χέρι
μένι=τα χέρια
ιάρμπε=χορτάρι
μπάντι=κάτω
τσί έστι ατσιά;=τί είναι εκεί
νού μπάγκε μένα νουν τόρα=μην βάζεις το χέρι μέσα τώρα.
μπούνε=καλό
νού μπάγκε νγκούρε=μην το βάζεις στο στόμα
-μπούνε! καλό!
-Νού μπούνε τας ου μπέμ. Δεν είναι καλό για να το πιούμε.
νου νγκούρε! όχι στο στόμα!
σκόλε σ φουτζίμ=σήκω να φύγουμε
φούτζ=φύγε
ίμνα=περπάτα
